W obronie wolności Autor: Sam Williams Tłumaczenie: Krzysztof Masłowski Tytuł oryginału: Free as in Freedom Format: B5, stron: 296 wersja spakowana wersja drukowana w helion.pl

Rozdział 4.

Impeach God¹

Choć stosunki między nimi były napięte, Richard odziedziczył po matce istotną i wartą odnotowania cechę: pełne pasji zainteresowanie polityką.

Jednakże cecha ta objawiła się w pełni dopiero po dziesięcioleciach. Kilka pierwszych lat życia spędził, jak teraz przyznaje, w "politycznej próżni"². Jak większość Amerykanów w czasach Eisenhowera, rodzina Stallmanów starała się w latach pięćdziesiątych powrócić do normalnego życia utraconego w wojennych czasach lat czterdziestych.

"Ojciec Richarda i ja należeliśmy do partii demokratycznej i to nam wystarczało" - mówi Alice Stallman, wspominając lata spędzone w Queens. - "Nie angażowaliśmy się ani w politykę lokalną, ani państwową".

Zaczęło się to zmieniać w późnych latach pięćdziesiątych, po rozwodzie Alice i Daniela Stallmanów. Powrót na Manhattan był czymś więcej niż zwykłą zmianą adresu, była to również zmiana dotychczasowego stylu życia i wytrącenie z błogiego spokoju.

"Myślę, że moje spotkanie z polityką zaczęło się od wizyty w bibliotece publicznej, gdzie znalazłam tylko jedną książkę na temat rozwodów" - wspomina Alice. - "Biblioteka była ściśle nadzorowana przez Kościół katolicki, przynajmniej w Elmhurst, gdzie mieszkaliśmy. Myślę, że wówczas po raz pierwszy uświadomiłam sobie istnienie sił, które nieśpiesznie i z ukrycia sterują naszym życiem".

Wracając na manhattański Upper West Side, w okolice znane z dzieciństwa, była zaskoczona zmianami, które zaszły tam od czasu, gdy przed piętnastu laty opuściła Hunter College. Powojenny głód mieszkaniowy zamienił okolicę w arenę walk politycznych. Z jednej strony byli prorozwojowi politycy z rady miejskiej dążący do przebudowy i rozbudowy kwartałów miasta i zasiedlenia ich tłumem napływających do miasta urzędników. Po drugiej stronie stała biedota irlandzkich i portorykańskich dzierżawców i podnajemców, która w okolicy znalazła nędzną przystań.

Na początku Alice Lippman nie wiedziała, po której stronie ma stanąć. Jako świeżo zamieszkała w tej okolicy rozumiała, czym jest chęć posiadania mieszkania. Jako samotna matka z minimalnymi dochodami podzielała punkt widzenia biedaków zaniepokojonych planami budownictwa przeznaczonego dla bogatych. Oburzenie skłoniło ją do szukania sposobów walki z machiną polityczną dążącą do zamiany sąsiedztwa w kopię Upper East Side.

Wspomina swą pierwszą wizytę w lokalnej siedzibie Partii Demokratycznej w roku 1958. Szukała instytucji, gdzie idąc do pracy, mogłaby pozostawiać syna, ale przeraziły ją warunki panujące w jednym z utrzymywanych przez miasto ośrodków pomocy dla ubogiej ludności. "Wszystko, co pamiętam, to stęchły zapach skwaśniałego mleka, ciemne zakamarki i ogólny niedostatek. Byłam nauczycielką w prywatnej szkole opiekunek do dzieci. Kontrast był tak wielki, że po zajrzeniu do środka uciekłam. Bardzo mnie to wzburzyło".

Wizyta w lokalnej siedzibie partii, którą zapamiętała jako "pomieszczenie przesiąknięte zapachem tytoniowego dymu" przyniosła rozczarowanie. Jak wspomina, po tej wizycie uświadomiła sobie, że korupcja w partii może być rzeczywistą przyczyną wrogości miasta wobec ubogich. Nie zajrzała więcej do siedziby władz partyjnych, gdyż uznała, że lepiej przyłączyć się do jednego z klubów działających na rzecz zreformowania machiny partyjnej demokratów i usunięcia z niej wpływów Tammany Hall³. Zapisała się do klubu, który szedł w ślady Woodrow Wilson⁴/FDR⁵ Reform Democratic Club i wraz z innymi członkami zaczęła bywać na różnych zebraniach dotyczących planów zagospodarowania miasta oraz na zebraniach rady miejskiej, domagając się większej jawności działań.

"Naszym podstawowym celem była walka z Tammany Hall, Carminem DeSapio⁶ i jego pachołkiem" - wspomina. "Reprezentowałam klub w radzie miejskiej i brałam aktywny udział w przygotowaniu realnych planów zagospodarowania trenów miasta, które byłyby czymś więcej niż planem budowy kolejnych domów dla zamożnej ludności".

Ta działalność zaowocowała nasileniem działalności politycznej w latach sześćdziesiątych. W roku 1965 otwarcie wspierała kandydatów do władz politycznych z ramienia Partii Demokratycznej, wśród nich wybranego do Kongresu Williama Fittsa Ryana, który jako pierwszy z reprezentantów wypowiedział się przeciw wojnie w Wietnamie.

Wkrótce ona sama stała się jawną kontestatorką polityki USA w Indochinach. "Byłam przeciwniczką wojny w Wietnamie od czasu, gdy Kennedy posłał tam nasze wojska" - mówi. - "Czytałam informacje prasowe i historie opisywane przez dziennikarzy we wczesnych fazach konfliktu. Uwierzyłam ich zapowiedziom, że pakujemy się w bagno".

Takie opinie przenikały do domu. W roku 1967 matka Richarda ponownie wyszła za mąż. Nowy mąż, Maurice Lippman, szef Air National Guard⁷, zrezygnował ze stanowiska dla zademonstrowania postawy antywojennej. Jej pasierb, Andrew Lippman, studiował na MIT i korzystał ze studenckiego odroczenia służby, ale wisiała nad nim groźba powołania w przypadku eskalacji działań i sięgnięcia USA po kolejne zasoby ludzkie. Był wreszcie Richard, przed którym stanęła perspektywa wyjazdu do Wietnamu lub Kanady, gdyby wojna miała się przeciągnąć na lata 1970.

"Wietnam stał się głównym problemem naszego domu" - wspomina Alice Lippman. - "Rozmawialiśmy o tym bez ustanku: co poczniemy, jeżeli wojna będzie się przeciągać, co powinien zrobić Richard lub jego przyrodni brat w przypadku zaciągu. Byliśmy wszyscy przeciwnikami wojny i poboru. Uważaliśmy to za niemoralne".

Dla Stallmana wojna wietnamska była przyczyną wielu sprzecznych i złożonych uczuć: zakłopotania, przerażenia i głębokiej politycznej bezradności. Jako chłopak, który ledwo potrafił znaleźć swoje miejsce w autorytarnej rzeczywistości szkoły prywatnej, odczuwał dreszcz przerażenia na samą myśl o wdzianiu munduru.

"Strach mnie paraliżował i nie wiedziałem, co począć, a jednocześnie nie mogłem się zdobyć na wzięcie udziału w demonstracjach antywojennych" - wspomina, jak na swoje, przypadające w marcu, 18 urodziny otrzymał przerażająco niski numer w loterii poborowej, gdy rząd w roku 1971 ostatecznie skasował odroczenia studenckie. "Nie mogłem sobie wyobrazić wyjazdu do Kanady lub Szwecji. W jaki sposób miałem się stąd zabrać i wyjechać? Nie wiedziałem, jak można żyć, polegając jedynie na sobie. Nie należałem do osób, dla których takie rzeczy są proste i oczywiste".

Przypomina sobie, że był jednocześnie podbudowany i zawstydzony postawą członków rodziny. Poczynając od przyklejonej przez ojca nalepki na zderzaku, która porównywała masakrę w My Lai do podobnych okropności z czasów II wojny światowej. Był bardzo podekscytowany tym aktem odwagi ojca. "Podziwiałem to, co zrobił, i jednocześnie zdawałem sobie sprawę, że mnie nie byłoby na to stać. Obawiałem się, że porażający strachem potwór poboru dosięgnie mnie i zniszczy".

Choć w opisach niechęci do wypowiadania własnych przekonań tkwi nuta zawstydzenia, od udziału w manifestacjach studenckich odstręczał Stallmana ton i kierunek ruchu antywojennego. Podobnie jak inni członkowie Science Honors Program postrzegał sobotnie manifestacje w Columbia University raczej jako zabawny spektakl⁸. Nie bez znaczenia był fakt, że irracjonalne siły kierujące ruchem antywojennym trudno było oddzielić od irracjonalnych podstaw kultury młodzieżowej. Wśród dziewcząt w wieku Stallmana uwielbienie dla Beatlesów przerodziło się w uwielbienie dla przywódców rewolty w rodzaju Abbiego Hoffmana i Jerry'ego Rubina. Chłopakowi usiłującemu zrozumieć swych rówieśników eskapistyczne slogany w rodzaju make love not war⁹ wydawały się mocno naciągane. Do Stallmana, krótko wystrzyżonego outsidera, nienawidzącego rocka i narkotyków, omijającego wszelkie odbywające się w campusach demonstracje, nie przemawiało nie tylko polityczne, lecz równie seksualne znaczenie hasła.

"Nigdy zbytnio nie lubiłem kontrkultury" - przyznaje. - "Nie lubiłem muzyki. Nie lubiłem narkotyków. Do narkotyków miałem uraz. Nie lubiłem postawy antyintelektualnej ani uprzedzeń do technologii. Ponad wszystko kochałem komputery. Nie cierpiałem również bezmyślnego antyamerykanizmu, z którym często się spotykałem. Wielu ludzi myślało w sposób tak uproszczony, że uważali, iż każda dezaprobata dla poczynań amerykańskich w Wietnamie musi pociągać za sobą wspieranie Wietnamczyków z północy. Nie mogli sobie wyobrazić bardziej złożonego punktu widzenia".

Takie komentarze łagodzą wrażenie nieśmiałości. Podkreślają również cechę, która stanie się kluczem do zrozumienia późniejszego politycznego dojrzewania Stallmana. Jego polityczna pewność siebie była wprost proporcjonalna do osobistej. Przed rokiem 1970 niewiele do niego docierało spoza świata matematyki i nauk ścisłych. Jednakże znajomość matematyki okazała się być solidnym fundamentem pozwalającym na ocenę ruchu antywojennego za pomocą rozważań logicznych. Czyniąc to, zauważył brak logiki działań. Choć sprzeciwiał się wojnie w Wietnamie, nie widział żadnej przyczyny, która dezawuowałaby wojnę jako środek obrony wolności lub przestrzegania sprawiedliwości. Nie zmniejszało to dystansu oddzielającego go od rówieśników, a nawet go powiększało, postanowił więc wyniki swych przemyśleń zachowywać wyłącznie dla siebie.

W roku 1970, rozpoczynając studia w Harvardzie, pozostawił za sobą wieczorne rozmowy przy kolacji o polityce i wojnie w Wietnamie. Patrząc wstecz, to przejście z matczynego domu do akademika w Cambridge nazywa "ucieczką". Rówieśnicy, którzy byli świadkami tej "ucieczki", nie zauważyli u niego żadnych oznak świadczących o wyzwoleniu.

"Na początku pobytu w Harvardzie wyglądał bardzo mizernie" - twierdzi Dan Chess, jeden z kolegów z Science Honors Program, który też znalazł się na tej samej uczelni. - "Kontakty z innymi istotami ludzkimi sprawiały mu wyraźne trudności, a w Harvardzie nie mógł ich uniknąć. Panowała tam wyjątkowo towarzyska atmosfera".

Aby łatwiej znieść odmianę życia, Stallman zagłębił się w matematyce i naukach ścisłych. Jak większość kolegów z Science Honors Program z łatwością zaliczył egzamin kwalifikacyjny na Math 55, legendarny kurs startowy dla żądnych wiedzy początkujących matematyków. "My, koledzy z SHP, stworzyliśmy trwały związek, rodzaj matematycznej mafii" - śmieje się Chess, twierdząc, że "Harvard był drobnostką w porównaniu z SHP".

Łatwe zaliczenie Math 55 dla Stallmana, Chessa i innych absolwentów SHP mogło być powodem do dumy. Wiedza matematyczna, rozkładana zwykle na 4 lata nauki, została tu skondensowana w dwusemestrowym kursie, który znieść mogli tylko najlepsi zakochani w tym przedmiocie. "Była to zdumiewająca grupa" - wspomina David Harbater, wówczas jeden z członków "mafii", a dzisiaj profesor matematyki w Pennsylvania University. "Można prawdopodobnie stwierdzić, że w historii tej uczelni nie było nigdy grupy początkujących studentów studiujących z takim zapałem i tak zaawansowanych. "Ludzie robili okrągłe oczy, gdy mówiłem, że przed końcem drugiego semestru dyskutowaliśmy między innymi o geometrii rozmaitości różniczkowych Banacha. Zwykle na wykładach nie wspomina się o tym przed końcem drugiego roku studiów".

Kurs rozpoczynało 75 studentów, którzy rychło poczęli się wykruszać, aż pozostało ledwo 20, z czego, jak twierdzi Harber "może 10 wiedziało dokładnie, co robi. Z tych dziesięciu ośmiu zostało w przyszłości profesorami matematyki, jeden zajął się nauczaniem fizyki, a ostatni to Richard Stallman".

Jak wspomina Seth Breidbart, jeden z kursantów Math 55, Stallman wyróżniał się nawet w tym gronie.

"W pewien swoisty sposób ściślej od innych przestrzegał procedur i dyscypliny działania" - mówi Breidbart. - "Istnieje w matematyce standardowa technika, zwykle błędnie przez wszystkich stosowana. Jest to nadużywanie notacji funkcji podczas jej definiowania. Najpierw funkcję definiujemy, a potem sprawdzamy, czy definicja jest właściwa. On zrobił tak tylko za pierwszym razem. Potem definiował relację i sprawdzał, że jest ona funkcją. Przebieg dowodu był, oczywiście, taki sam, ale używał właściwej terminologii. Był właśnie taki".

Od czasu Math 55 zaczęła się utrwalać renoma jego błyskotliwości. Zgadza się z tym Breidbert, zaś Chess u którego wyczuwa się wspomnienie współzawodnictwa, uważa, że Stallman został uznany za najlepszego matematyka dopiero na następnym roku. "Stało się to w czasie wykładów z analizy funkcji rzeczywistych, które mieliśmy na drugim roku" - twierdzi Chess, obecnie profesor matematyki w Hunter College. - "Pamiętam złożony dowód dotyczący miar zespolonych, o którym Richard powiedział, że jest to w zasadzie analogia do rachunku wariacyjnego. Wtedy po raz pierwszy zobaczyłem kogoś, kto potrafi rozwiązać problem w sposób naprawdę oryginalny i błyskotliwy".

Chess nie ma wątpliwości: rozwiązanie, które Stallman napisał na tablicy, robiło wielkie wrażenie. Dla chłopaka, który przywykł, że zawsze uważano go za najlepszego matematyka w klasie, to, co zobaczył, wyglądało jak wyrok. Wiele lat później powoli zdobył markę świetnego profesjonalnego matematyka, ale pamięta, że tamten dowód Stallmana odczuł jako drwinę z siebie i z innych.

"W matematyce nie trzeba samemu być najlepszym" - twierdzi, - "by od pierwszego rzutu oka poznać prawdziwy matematyczny talent. Gdyby Richard został matematykiem, byłby matematykiem najwyższego lotu".

Naukowym sukcesom Stallmana towarzyszył brak sukcesów towarzyskich. Choć inni członkowie matematycznej mafii z Math 55 wspólnie omawiali rozwiązania i problemy, on wolał pracować samotnie. Tak samo było z życiem prywatnym. Składając prośbę o zakwaterowanie w Harvardzie, wyraźnie wypowiedział swoje preferencje. "Powiedziałem, że najlepiej odpowiada mi współlokator, którego nie będzie można ani zobaczyć, ani usłyszeć, ani dotknąć" - wspomina. Harvardzkie biuro kwater wykazało się tu rzadką biurokratyczną przenikliwością, przydzielając mu jedyną jednopokojową kwaterę przeznaczoną dla studentów pierwszego roku.

Breidbart, jedyny z mafii matematycznej współlokator z pierwszego roku, wspomina że Stallman powoli uczył się kontaktowania się z innymi studentami. Wspomina, jak inni koledzy z internatu, będąc pod wrażeniem logiczności jego rozumowania, coraz chętniej go słuchali podczas intelektualnych debat w stołówce lub innych pomieszczeniach ogólnego użytku.

"Wiedliśmy mnóstwo nieformalnych dyskusji o możliwościach rozwiązywania światowych problemów i o ewentualnych skutkach tych rozwiązań" - mówi Breidbart. - "Powiedzmy, że ktoś wynalazłby eliksir nieśmiertelności. Co byście zrobili? Jaki miałoby to wpływ na politykę? Gdyby dać go wszystkim, świat uległby przeludnieniu i wszyscy by wyginęli. Gdyby dostęp do eliksiru ograniczyć do wybranej grupy, na przykład udostępnić go obecnie żyjącym, ale dawać go ich dzieciom, nastąpiłoby podzielenie ludzkości na klasę wyższą i niższą. Richard był najlepszy w przewidywaniu ukrytych skutków i okoliczności ewentualnych decyzji."

Stallman żywo pamięta ówczesne dyskusje. "Zawsze podobała mi się idea nieśmiertelności i zdumiewało mnie, że większości widziała tylko jej złe strony. W jaki sposób inaczej moglibyśmy zobaczyć, jak świat będzie wyglądać za 200 lat?" - pyta.

Choć był matematykiem i dyskutantem najwyższej klasy, konsekwentnie unikał otwartego współzawodnictwa, które mogłoby utwierdzić jego wybitną pozycję. Pod koniec pierwszego roku w Harvardzie jawnie uchylił się od zdawania egzaminu Putnama, prestiżowego sprawdzianu otwartego dla wszystkich studentów matematyki w USA i w Kanadzie. Oprócz możliwości porównania własnych umiejętności z rówieśnikami egzamin Putnama¹⁰ jest istotnym narzędziem rekrutacji najlepszych. Zwyczajowo zdobywca największej liczby punktów ma otwartą drogę na dalsze studia na dowolnie wybranej uczelni, łącznie z Harvardem.

Egzamin Putnama, podobnie jak Math 55, jest trudnym testem merytorycznym. Wydaje się, że pytania, na które trzeba odpowiedzieć w ciągu sześciu godzin podzielonych na dwie trzygodzinne sesje, są obmyślone tak, by skutecznie odsiać ziarno od plew. Breidbart, mający za sobą również Math 55, wspomina go jako najtrudniejszy egzamin, jaki kiedykolwiek przyszło mu zdawać. "Abyście mieli pojęcie, jakie to trudne" - mówi - "powiem tylko, że na możliwych 120 punktów dostałem trzydzieści parę, co wystarczyło do zajęcia 102 miejsca w kraju".

Breidbart zdziwiony nieprzystąpieniem do egzaminu Stallmana, uznawanego za najlepszego matematyka na roku, wraz z innym kolegą przyparł go do muru, żądając wyjaśnienia. "Powiedział, że obawiał się, że nie pójdzie mu dobrze". Twierdzą, że gdy napisali z pamięci zadania egzaminacyjne, Stallman rozwiązał wszystkie. "Przypuszczam, że przez "nie pójdzie dobrze" Stallman rozumiał zrobienie jakiegoś błędu i zajęcie drugiego miejsca" - twierdzi Breidbart.

Stallman pamięta ten epizod nieco inaczej. Mówi: "Przypominam sobie, że przynieśli mi pytania i być może odpowiedziałem na część z nich, ale na pewno nie na wszystkie". Ale zgadza się z opinią Breidbarta, że strach był główną przyczyną nieprzystąpienia do egzaminu. Mimo iż często wykazywał intelektualną niedoskonałość rówieśników i wykładowców, nie cierpiał stawania do otwartej rywalizacji.

"Z tego samego powodu nie lubiłem szachów" - twierdzi. - "Gdy tylko przystępowałem do gry, przede wszystkim się bałem, że zrobię głupi ruch na samym początku. I, oczywiście, stawało się to samospełniającą się przepowiednią".

Jest rzeczą dyskusyjną, czy ten strach powstrzymał Stallmana przed zrobieniem kariery matematycznej. Pod koniec pierwszego roku studiów zainteresował się zagadnieniami z innych dziedzin. Programowanie komputerowe, fascynacja z ostatnich klas szkoły średniej, zaczynało powoli stawać się jego główną pasją. Podczas gdy inni studenci matematyki szukali intelektualnego oddechu na wykładach z historii i sztuk pięknych, on znajdował go w laboratorium komputerowym.

Pierwsze zetknięcie z prawdziwym programowaniem w IBM New York Scientific Center pobudziło chęć pogłębiania wiedzy. "Pod koniec pierwszego roku studiów nabrałem wystarczająco dużo odwagi, by odwiedzać laboratoria komputerowe i patrzeć, co mają do zaoferowania. Pytałem, czy mają dodatkowe egzemplarze podręczników i dokumentacji, które mógłbym spokojnie przeczytać w domu".

Studiując je, poznawał specyfikacje komputerów, porównywał z już znanymi i przygotowywał programy próbne, które zanosił do laboratorium wraz ze zwracanymi podręcznikami. Choć niektóre laboratoria wzdragały się przed zaakceptowaniem dziwacznego chłopaka zjawiającego się z prosto ulicy i z dopuszczeniem go do pracy z maszyną, część rozpoznała i uznała jego kompetencje i pozwalała uruchamiać napisane programy.

Pewnego dnia, gdzieś pod koniec pierwszego roku studiów, usłyszał o specjalnym laboratorium w pobliżu MIT. Znajdowało się ono na dziewiątym piętrze nienależącego do campusu budynku na Tech Square - nowo zbudowanego specjalnie dla badań nad zaawansowanymi technologiami. Wedle krążących pogłosek, laboratorium to zajmowało się sztuczną inteligencją - wówczas najnowszą dziedziną badań komputerowych i programistycznych.

Zaintrygowany, postanowił złożyć tam wizytę.

Podróż nie była długa, wszystkiego dwie mile spacerem lub 10 minut pociągiem, ale jak się przekonał, MIT i Harvard znajdowały się na przeciwnych biegunach tej samej planety. Labirynt splątanych budynków campusu MIT stanowił yin dla yang¹¹ harwardzkiego przestronnego stylu kolonialnego. To samo można było powiedzieć o studentach, dziwacznym skupisku odmieńców niegdyś niedopasowanych do wymagań szkół średnich, znanych bardziej z predylekcji do wygłupów niż poważnych zainteresowań politycznych.

Ta yin-yangowa zależność rozciągała się także na AI Lab - laboratorium zajmujące się zagadnieniami sztucznej inteligencji. W przeciwieństwie do tego, do czego Stallman był przyzwyczajony w Harvardzie, nie było tu żadnego stopniowania dostępu studentów do komputera, żadnych list z wyznaczonymi terminami dostępu i nawet śladu atmosfery w stylu "patrz i nie dotykaj". Zamiast tego wszystkiego zobaczył jedynie rząd terminali i modeli ramion, zapewne artefakty z jakiegoś niedawnego doświadczenia prowadzonego przez AI Lab.

Choć było widoczne, że każdy może usiąść przy jednym ze stojących terminali, Stallman postanowił trzymać się powziętego planu. Gdy spotkał pracownika laboratorium, spytał, czy mają zapasowe instrukcje i podręczniki, które mógłby pożyczyć jako dociekliwy student. "Coś tam mieli, ale wiele rzeczy nie miało jeszcze żadnej dokumentacji" - wspomina. "Oni byli przede wszystkim hakerami".

Znalazł tam coś lepszego od podręczników - pracę. Choć nie pamięta, czego dotyczył pierwszy projekt, pamięta, że w następnym tygodniu zjawił się ponownie w AI Lab, zasiadł przy terminalu i zaczął pisać program.

Patrząc wstecz, nie widzi nic dziwnego w chęci zaakceptowania widzianego po raz pierwszy, nieznanego osobnika z zewnątrz. "Tak wówczas postępowano" - mówi. - "Tak również postępuje się teraz. Przyjmuję kogoś do pracy, jeżeli widzę, że jest dobry. Po co mam czekać? Tylko sztywniacy naciskają na przestrzeganie reguł administracyjnych w każdym punkcie. Jeżeli ktoś jest dobry, nie trzeba go zmuszać do przechodzenia przez całą żmudną i nudną procedurę przyjmowania do pracy; należy go posadzić przy komputerze i niech się zabiera do roboty".

Aby posmakować "biurokratycznego sztywniactwa", wystarczyło odwiedzić któreś z laboratoriów komputerowych Harvardu. Dostęp do komputerów był ustalany zgodnie z pozycją akademicką delikwenta. Jako student pierwszego roku Stallman musiał zwykle wpisywać się na listę oczekujących lub czekać do północy, gdy profesorowie i studenci zrobią, co mieli zrobić, i pójdą spać. Czekanie nie było trudne ale frustrujące. Oczekiwanie na dostęp do publicznego terminala w tym samym czasie, gdy połowa terminali umieszczonych w gabinetach profesorów stała bezczynnie, wydawało mu się rzeczą pozbawioną wszelkiej logiki. Choć od czasu do czasu odwiedzał laboratoria komputerowe w Harvardzie, wolał egalitarną atmosferę AI Lab. "Był to powiew świeżego powietrza" - mówi. - " W AI Lab bardziej zwracano uwagę na pracę niż na rangi".

Wkrótce przekonał się, że zasada "pierwszy ten, kto pierwszy przyszedł" jest zasługą kilku osób czujnie pilnujących jej przestrzegania. Wielu z nich przeszło do AI Lab z projektu MAC¹², finansowanego przez Departament Obrony projektu badawczego, który doprowadził do powstania pierwszego systemu operacyjnego z podziałem czasu. Kilku z nich było już legendą w świecie komputerowym, np. Richard Greenblatt, ekspert od Lispa¹³ i autor MackHacka, programu do gry w szachy, który upokorzył Huberta Dreyfusa, krytyka sztucznej inteligencji. Był też Gerard Sussman, autor oryginalnego programu HACKER sterującego robotem układającym klocki¹⁴, oraz Bill Gosper, szczególnie uzdolniony matematyk już od 18 miesięcy tkwiący w hakerskich zagadnieniach wywodzących się z filozoficznych implikacji komputerowej gry LIFE¹⁵.

Członkowie tej ścisłej grupy nazywali siebie hakerami. Po pewnym czasie objęli tym określeniem również Stallmana. Najpierw jednak wpoili mu zasady "hakerskiej etyki". Bycie hakerem to coś więcej niż pisanie programów, to pisanie możliwie najlepszych programów, to przesiadywanie bez przerwy przy monitorze przez 36 godzin tylko po to, aby napisany program był możliwie najlepszy, to również posiadanie dostępu do możliwie najlepszych maszyn i informacji. Hakerzy mówią otwarcie o zmienianiu świata za pomocą oprogramowania i, jak nauczyli Stallmana, pogardzają wszystkim, co staje na drodze do zrealizowania tego wzniosłego celu. Przeszkodami stającymi na ich drodze są między innymi byle jakie programy, biurokracja i samolubne zachowanie części programistów.

Nauczono go także, w jaki sposób należy twórczo obchodzić te przeszkody. Nauczono go otwierania zamków, sztuki potrzebnej do dostawania się do zamkniętych gabinetów profesorów i "uwalniania" stojących tam bezużytecznie terminali. W przeciwieństwie do swoich rozpieszczonych odpowiedników z Harvardu, kadra naukowa MIT wiedziała, że nie należy terminali traktować jak prywatnej własności. Jeżeli któryś z nich o tym zapomniał, hakerzy rychło korygowali ten błąd. Jeżeli "błąd" miał tendencję do powtarzania się, wysyłano dość ostrą reprymendę. "Widziałem wózek z ciężkim metalowym cylindrem użyty do otwarcia drzwi jednego upartego profesora" - twierdzi Stallman¹⁶.

Takie pozbawione subtelności metody osiągały cel. Choć profesorowie i administratorzy przewyższali liczbą hakerów w stosunku dwa do jednego, w AI Lab kierowano się hakerską etyką. W czasie przybycia Stallmana obie grupy żyły w symbiozie. W zamian za utrzymywanie w ruchu komputerów i usuwanie wszelkich usterek oprogramowania hakerzy uzyskali pozycję uprzywilejowanych pupilów pracujących nad najlepszymi projektami. Często prowadziło to do istotnych ulepszeń sprzętu i oprogramowania. Jak nastolatki cieszące się przebudową i rozbudową samochodów ze złomowiska, hakerzy klecili i "wiązali drutem" komputery, bawiąc się tym jak dzieci.

Nigdzie to naprawianie drobiazgów nie było tak widoczne jak w systemie operacyjnym pracującym w AI Lab na głównym minikomputerze PDP-6. System ITS (skrót od Incompatible Time Sharing - niezgodne dzielenie czasu), miał w swoją architekturę wbudowane cechy wynikające z hakerskiej etyki. Hakerzy zbudowali go jako protest przeciw oficjalnemu systemowi CTSS (Compatible Time Sharing System - system zgodnego dzielenia czasu) stworzonemu w ramach projektu MAC i odpowiednio go nazwali. W owym czasie hakerom wydawało się, że system CTSS jest zbytnio restryktywny i ogranicza programistom możliwości poprawiania jego architektury według potrzeb. Zgodnie z rozpowszechnianą przez hakerów legendą, decyzja o budowie ITS miała swoje polityczne podłoże. W przeciwieństwie do CTSS zaprojektowanego dla IBM 7094, ITS został zbudowany z myślą o PDP-6. Zezwolenie hakerom na zbudowanie własnego systemu oznaczało, że tylko oni będą mogli swobodnie korzystać z PDP-6. I rzeczywiście, gambit działał. Chociaż maszyna była współwłasnością kilku wydziałów, ludzie z A. I. mieli ją wkrótce dla siebie¹⁷.

System ITS miał funkcje, na które systemy komercyjne musiały czekać jeszcze przez lata, np. wielozadaniowość, debugging i możliwości edycji pełnoekranowej. Używając go jako głównego systemu PDP-6, AI Lab mogło korzystać z pełnej niezależności od projektu MAC już przed przybyciem tam Stallmana.

Jako rasowy adept hakerski Stallman wkrótce zakochał się w ITS. Zakazany dla większości nowicjuszy system zawierał wiele wbudowanych cech będących doskonałą szkołą dla terminatorów hakerskich w rodzaju Stallmana.

"ITS miał bardzo elegancki mechanizm wewnętrzny pozwalający na badanie jednego programu przez inny." - twierdzi Stallman - "Można było analizować wszystkie stany programu w bardzo specyficzny ale przejrzysty sposób".

Korzystając z tego, mógł śledzić, w jaki sposób pisane przez hakerów instrukcje są wykonywane. Drugą wspaniałą cechą była możliwość "zamrożenia" działania programu między poszczególnymi instrukcjami. W innych systemach operacyjnych takie polecenie prowadziło do ogólnego bałaganu i zawieszenia systemu. W ITS pozwalało to na śledzenie działania programu krok po kroku.

"Jeżeli wydawałem polecenie zatrzymania, system zawsze zatrzymywał się w trybie użytkownika. Można go było zatrzymać między wykonaniem dwóch kolejnych instrukcji użytkownika i wszystko było ze sobą zgodne i zdatne do prześledzenia" - wspomina. - "Po wydaniu polecenia kontynuacji zadanie było dalej wykonywane bez zakłóceń. Ponadto można było zmieniać status działania tam i z powrotem, i wszystko zgodnie pracowało. Nigdzie nie pojawiały się żadne stany ukryte".

Przed końcem roku 1970 działalność hakerska w AI Lab stała się stałym elementem tygodniowego planu zajęć Stallmana. Od poniedziałku do czwartku uczęszczał na zajęcia w Harvardzie. W piątek po południu jechał do MIT na weekend. Zwykle czas przybycia dopasowywał do pory wieczornego posiłku i z pięcioma lub sześcioma innymi hakerami pakował się do samochodu, by przejechać przez most harvardzki do sąsiedniego Bostonu i zjeść coś w chińskiej restauracji. Prze dwie lub trzy godziny dyskutowali o wszystkim - od ITS do wewnętrznej logiki języka chińskiego i stosowanego w nim zapisu piktograficznego. Potem wracali do MIT i do świtu pisali hakerskie programy.

Dla samotnika rzadko potrafiącego się dopasować do swych rówieśników w Harvardzie było to istotne doświadczenie: spotkanie z grupą ludzi podzielających jego zainteresowania komputerami, science-fiction i chińską kuchnią. "Pamiętam wiele świtów, które nas zastawały w drodze powrotnej z Chinatown" - wspominał z nostalgią 15 lat później podczas przemówienia w Szwedzkim Królewskim Instytucie Technologicznym. - "Oglądanie wschodu słońca było rzeczą piękną, dającą spokój przez cały dzień. To wspaniała pora, by pójść spać. Wspaniale jest wracać do domu, gdy ptaki śpiewają. Daje to wspaniałe uczucie łagodnej, pełnej spokoju satysfakcji i zadowolenia z pracy wykonanej nocą¹⁸".

Im dłużej przebywał z hakerami, tym bardziej przesiąkał ich wizją świata. Od dawna przekonany do idei wolności osobistej, zaczął rozważać swe poczynania z punktu widzenia społecznej odpowiedzialności. Szybko zaczął oponować, gdy inni naruszali zasady społecznego współżycia. W rok od swego przybycia był jednym z włamujących się do zamkniętych pokojów, w których stały "zasekwestrowane" terminale będące przecież wspólną własnością całej społeczności. Zgodnie z hakerskim stylem chciał mieć swój udział we włamaniach do zamkniętych gabinetów. Jeden z najbardziej artystycznych sposobów otwierania zamkniętych drzwi, którego wymyślenie zwykle przypisuje się Greenblatowi, polegał na wygięciu twardego drutu na kształt laski i przytwierdzeniu do dłuższego końca pętli z taśmy klejącej. Po wsunięciu drutu pod drzwiami można go było obracać, trzymając za krótszy koniec, aż dłuższy koniec dotknął do gałki zamka. Wówczas, dzięki przytwierdzonej na końcu taśmie klejącej można było kilkoma szybkimi obrotami otworzyć zamek.

Gdy Stallman spróbował tego tricku, uznał go za dobry ale wymagający kilku ulepszeń. Przytwierdzenie taśmy do końca pręta nie zawsze było łatwe, a obracanie prętem tak, by spowodować otwarcie zamka również wymagało sporej zręczności. Pamiętał, że na suficie korytarza znajdowały się płyty, które można było łatwo odsunąć. Niektórzy hakerzy rzeczywiście korzystali z tej drogi, by dostać się do zamkniętych pomieszczeń, co dawało efekty lecz powodowało pokrycie delikwenta kurzem.

Stallman pomyślał o rozwiązaniu alternatywnym. Zamiast wsuwania pręta pod drzwiami należy usunąć płytę sufitową nad nimi, by móc spojrzeć na gałkę zamkniętego zamka od góry.

Wypróbował to. Zamiast drutu przygotował długą pętlę z taśmy magnetycznej w kształcie litery U. Na dole tego U przymocował pętlę z taśmy klejącej. Stojąc nad gałką zamka, tak długo manewrował pętlą, aż udało mu się umieścić ją pod gałką. Wówczas podciągnął pętlę tak, by taśma klejąca przywarła do gałki zamka. Potem pociągnął lewy koniec taśmy magnetycznej, obracając gałkę zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara. Drzwi się, oczywiście, otworzyły. Przyczynił się zatem do rozwinięcia sztuki otwierania zamkniętych drzwi.

"Czasami po przekręceniu gałki trzeba było popchnąć drzwi" - mówi, wspominając uporczywą trudność towarzyszącą korzystaniu z jego metody. - "Do otwarcia potrzebny był lekki nacisk".

Te poczynania wskazują na wzrastającą w Stallmanie chęć występowania w obronie przekonań politycznych. Panujący w AI Lab duch bezpośredniego działania pomógł mu przełamać wrodzoną strachliwość paraliżującą go w latach dziecinnych. Włamanie do gabinetu z zamkniętym terminalem komputerowym nie było tym samym co udział w marszu protestacyjnym, ale w przeciwieństwie do wielu marszów przynosiło efekty. Rozwiązywało bieżący problem.

Przed dotarciem do ostatnich lat na Harvardzie zaczął w życiu uczelnianym stosować dziwaczne i nieakceptowane praktyki poznane w AI Lab.

"Czy opowiadał o wężu?" - spytała jego matka podczas przeprowadzanego z nią wywiadu. - "On i koledzy z internatu wystawili w wyborach węża. Oczywiście, zdobył sporo głosów".

Stallman potwierdza opowiadanie o wężowej kandydaturze, dodając kilka uwag. Wąż był kandydatem w wyborach w jego internacie Currier House, a nie w wyborach do rady uczelni. Zdobył sporo głosów, dlatego że tak się nazywał jego właściciel. "Ludzie więc głosowali, myśląc, że chodzi o właściciela" - wspomina - "Na wyborczych plakatach podaliśmy, że wślizguje się do biur, a przed tygodniem wlazł do przewodu wentylacyjnego w ścianie i ukrył się tak, że nikt nie wiedział, gdzie się podziewa".

Wprowadzenie węża do rady internatu było tylko jednym z żartów. W następnych wyborach wprowadzili do rady internatu syna zarządcy, którego hasłem wyborczym było obowiązkowe przechodzenia na emeryturę w wieku 7 lat. Ale te żarty bladły w porównaniu z kandydaturą kota Woodstocka do rady campusu. Woodstock zdobył wiele głosów, bijąc na głowę wielu ludzkich kontrkandydatów. "Nigdy nie ujawniono, ile głosów padło na Woodstocka. Głosy te unieważniono, ale sądząc z pokaźnej liczby nieważnych głosów w tamtych wyborach, można wnosić, że Woodstock był zwycięzcą". Kilka lat później Woodstock został w podejrzanych okolicznościach przejechany przez samochód. Nikt nie wiedział, czy kierowca pracował dla administracji MIT". Stallman twierdzi, że nie miał nic wspólnego z wystawieniem kandydatury Woodstocka, ale pomysł strasznie mu się podobał¹⁹.

W AI Lab działalność polityczna Stallmana nabrała ostrzejszych tonów. W latach siedemdziesiątych hakerzy byli zmuszeni odpierać ciągły nacisk władz i administracji uczelni, dążących do usunięcia przyjaznego dla hakerów systemu ITS. Jeden z pierwszych ataków przyszedł w połowie dekady, gdy coraz większa liczba kadry naukowej zaczęła się domagać bezpiecznego systemu operacyjnego z wiarygodną ochroną danych. Większość pozostałych laboratoriów komputerowych zainstalowało takie systemy w latach sześćdziesiątych, ale AI Lab pod naciskiem Stallmana i pozostałych hakerów utrzymywało obszar wolnego dostępu.

Dla Stallmana protest przeciwko zabezpieczeniom miał znaczenie zarówno etyczne, jak i praktyczne. Od strony etycznej wskazywał, że cała sztuka hakerska opiera się na intelektualnej otwartości i zaufaniu. Ze strony praktycznej twierdził, że wewnętrzna struktura ITS była zaprojektowana z myślą o otwartości i wszelkie odstępstwa od tego wymagają generalnej przebudowy.

"Hakerzy, którzy napisali Incompatible Timesharing System, uznali, że ochrona bezpieczeństwa plików jest potrzebna głównie samolubnym zarządcom systemów, którzy chcą w ten sposób zdobywać władzę nad innymi" - tłumaczył. - "Hakerzy nie chcą takiej władzy, więc nie wyposażyli systemu w narzędzia, które mogłyby jej służyć. W rezultacie, jeżeli tylko w systemie zdarzy się coś złego, można to łatwo naprawić²⁰".

Taka czujność hakerów pozwoliła na utrzymanie komputerów AI Lab poza systemami zabezpieczeń o wiele dłużej niż w innych laboratoriach MIT, ale w końcu zwyciężyli zwolennicy ochrony danych. W roku 1977 MIT Laboratory for Computer Sciences²¹ zainstalowało pierwszy system z ochroną danych za pomocą haseł. Stallman ponownie uznał za swoje zadanie napiętnowanie tego, co uważał za odstępstwo od zasad etycznych. Zdobył dostęp do programu nadzorującego system haseł i zainstalował polecenie wysyłające komunikat do każdego, kto usiłował założyć unikalne hasło. Jeżeli użytkownik wpisał hasło np. "rozgwiazda", otrzymywał komunikat takiej mniej więcej treści:

Widzę, że wpisałeś hasło "rozgwiazda". Proponuję, abyś je zmienił na proste naciśnięcie "Enter". To o wiele prostsze i popierające zasadę nieużywania żadnych haseł.²².

Użytkownicy, którzy posłuchali rady, czyli nacisnęli Enter, wprowadzali do systemu pusty ciąg znaków, co było równoważne brakowi hasła i udostępnieniu swoich zasobów całemu światu. Niezależnie od tego, jak straszne skutki mogło to przynieść samym użytkownikom, umocniło wśród nich hakerską ideę, że komputery należące do Instytutu, a nawet zapisane na nich pliki są własnością powszechną a nie prywatną. Stallman, wypytywany o to w roku 1984 w wywiadzie związanym z przygotowywaniem książki Hakerzy, z dumą oświadczył, że jedna piąta użytkowników LCS uznała podany argument i wprowadziła puste hasło²³.

Jednakże jego walka o puste hasła okazała się daremna. Do roku 1980 nawet komputery AI Lab korzystały już z systemów używających hasłowego systemu zabezpieczeń. Było to kamieniem milowym na drodze jego osobistego i politycznego dojrzewania. Dla obiektywnego obserwatora jego późniejszej kariery jest to wygodny punkt graniczny oddzielający czas nieśmiałego chłopca obawiającego się wyrażać swoje opinie od czasu dorosłego aktywisty, który wkrótce poświęci całą energię na przekonywanie i nakłanianie innych.

Sprzeciwiając się wprowadzeniu systemu zabezpieczeń komputerowych, Stallman wykorzystał wiele sił, które kierowały jego postępowaniem w pierwszym okresie życia: głód wiedzy, niechęć do autorytetów i frustrację wywoływaną przez wszelkie ukryte procedury czyniące z wielu ludzi bezideowców. Skorzystał także z koncepcji etycznych, które kierowały jego dorosłym życiem: społecznej odpowiedzialności, zaufania i hakerskiej zasady bezpośredniego działania. W języku komputerowym można powiedzieć, że puste hasło było wersją 1.0 Richarda Stallmana-działacza; wersją jeszcze niekompletną i pełną braków, ale dojrzałą w zarysie.

Patrząc wstecz, Stallman waha się, czy temu zdarzeniu z okresu hakerskiego można przypisać tak duże znaczenie. "W tym czasie" - mówi - "wielu podzielało moje poglądy. Świadczy o tym znaczna liczba osób, które zaakceptowały propozycję wprowadzenia pustego hasła. Po prostu miałem skłonności do stania się działaczem, obrońcą tej sprawy".

Przyznaje jednak, że to AI Lab uświadomiło mu, w jaki sposób można wyrażać swoje przekonania. Jako nastolatek obserwował wiele zdarzeń politycznych, ale nie przypuszczał, by pojedynczy osobnik mógł zrobić coś, co miałoby jakiekolwiek znaczenie. Jako dorosły młodzieniec mówił o rzeczach, których był pewien, takich jak projektowanie oprogramowania, odpowiedzialność społeczna i wolność osobista. "Włączyłem się do społeczności, która respektowała wolność każdego członka i w krótkim czasie uświadomiłem sobie, jaka to ważna rzecz. Dopiero po pewnym czasie zrozumiałem, że jest to sprawa natury moralnej" - mówi.

Hakerstwo w AI Lab nie było jedyną formą działalności pomagającą mu w zdobyciu prestiżu. Na drugim roku przyłączył się do zespołu tanecznego specjalizującego się w tańcach ludowych. To, co miało być jedynie okazją do spotykania kobiet i rozrywką towarzyską, rychło stało się jego drugą obok hakerstwa pasją. Tańcząc przed publicznością w stroju bałkańskiego wieśniaka, tracił wcześniejszą nieporadność dziesięcioletniego chłopca, dla którego nieudane próby gry w piłkę były przyczyną frustracji. Zdobył pewność siebie, sprawność fizyczną i chęć życia. Przez krótką chwilę czuł nawet związek emocjonalny z innymi. Wkrótce przekonał się, że występowanie przed publicznością może być świetną zabawą i wkrótce strona artystyczna przedstawienia zaczęła go interesować na równi ze stroną towarzyską.

Taniec i hakerstwo nieco poprawiły jego pozycję towarzyską, pomogły pokonać uczucie odmienności, które ciemną chmurą przysłaniało jego przedharvardzkie życie. Zamiast lamentować nad swoją dziwaczną naturą, zaczął ją celebrować. W roku 1977, biorąc udział w zjeździe miłośników science-fiction, natknął się na kobietę sprzedającą guziki robione na zamówienie. Podekscytowany zamówił guzik z napisem Impeach God²⁴.

Dla niego było to przesłanie o wielu poziomach znaczeniowych. Jako ateista od najwcześniejszego dzieciństwa uznał to przede wszystkim za wezwanie do stworzenia drugiego frontu w toczącej się debacie religijnej. "Dotychczas wszyscy argumentowali za istnieniem lub nieistnieniem Boga" - twierdzi, - "a hasło Impeach God wzywa do spojrzenia na Boga od zupełnie innej strony. Jeżeli Bóg był na tyle potężny, by stworzyć świat, a potem nie zrobił nic, by poprawić swe dzieło, dlaczego mamy go czcić, zamiast postawić w stan oskarżenia? Czy nie lepiej byłoby wytoczyć mu proces?"

Jednocześnie Impeach God było hasłem satyrycznym uderzającym w Amerykę i jej system polityczny. Skandal polityczny afery Watergate z lat siedemdziesiątych głęboko dotknął Stallmana. Jako dziecko wzrastał w atmosferze niedowierzania autorytetom. W życiu dorosłym ta niewiara została wzmocniona kulturą hakerskiej społeczności AI Lab. Dla hakerów afera Watergate była jedynie jedną z szekspirowskich realizacji codziennych walk, które przychodzi staczać ludziom pozbawionym przywilejów z potęgami świata. Była to wielka przenośnia tego, co się dzieje, gdy ludzie zaprzedają wolność i otwartość dla wygody i bezpieczeństwa.

Rosnąca pewność siebie skłoniła go do dumnego noszenia owego guzika. Ciekawskim pytającym o znaczenie hasła odpowiadał dobrze spreparowanym oświadczeniem: "Moje imię Jehowa. Mam plan zbawienia wszechświata, ale ze względu na niebiańskie zasady bezpieczeństwa nie mogę więcej powiedzieć. Możecie tylko wierzyć we mnie, ponieważ ja widzę obraz, a wam nie jest to dane. Wierzcie w moją dobroć, ponieważ mówię wam o niej. Jeżeli mi nie uwierzycie, wpiszę was na listę moich wrogów i wrzucę tam, gdzie piekielni poborcy podatkowi rozliczą was ze zobowiązań wobec wieczności".

Ci, którzy odczytywali to przemówienie jedynie jako parodię informacji o aferze Watergate, chwytali jedynie połowę znaczenia. Według Stallmana dodatkowa informacja zawarta w tych słowach była przeznaczona jedynie dla innych członków hakerskiej społeczności. W sto lat po ostrzeżeniu lorda Actona²⁵, że władza absolutna korumpuje absolutnie, Amerykanie zdają się zapominać o pierwszej części wygłoszonego przez niego truizmu: władza to korupcja. Zamiast zajmować się poszczególnymi przypadkami korupcji Stallman swą nienawiść skierował na system, który potęgę władzy stawiał na pierwszym miejscu.

"Pytałem, dlaczego mamy się zatrzymać na pomniejszym wyrobniku" - mówi Stallman, wspominając guzik i zapisane na nim przesłanie. - "Skoro uporaliśmy się z Nixonem, dlaczego nie zająć się Najwyższym? Sądzę, że każdy, kto mając władzę, używa jej do poniżenia innych, powinien zostać jej pozbawiony".

Przypisy

1. Można to przetłumaczyć jako "postaw Boga w stan oskarżenia", ale wydźwięk polskiego opisowego tłumaczenia jest nieco inny niż oryginału. Dlatego zdecydowałem się na pozostawienie oryginalnego tytułu opatrzonego przypisem, tym bardziej, że po aferze "rozporkowej" prezydenta Clintona ludzie są osłuchani ze słowami "impeach" i "impeachment", bowiem prasa ciągle je przytaczała i odmieniała na wszystkie możliwe sposoby - przyp. tłum.
2. Patrz Michael Gross, Richard Stallman: High School Misfit, Symbol of Free Software, MacArthur-certified Genius (1999).
3. The Tammany Society of New York City powstało w roku 1786 jako towarzystwo wzajemnego wsparcia mieszkańców Nowego Jorku. Najpierw zajmowało się głównie opieką socjalną, ale od roku 1798 zaczęło się upolityczniać. Przez 80 lat od roku 1854 do 1954 faktycznie rządziło miastem przez agendy podporządkowanej sobie lokalnie partii demokratycznej. Dla nowojorczyków stało się synonimem przekupstwa i ciemnych interesów władz miejskich. Dominacja Tammany Hall została złamana w roku 1954, ale znaczne wpływy istniały jeszcze w latach sześćdziesiątych - przyp. tłum.
4. Woodrow Thomas Wilson (1856 - 1924), 28. prezydent USA, sprawował tę funkcję przez dwie kadencje w latach 1913 - 1921. Realizował program tzw. Nowej Wolności (New Freedom), obejmujący reformy gospodarcze, prawne i administracyjne. Zreformował system bankowy (1913) i wprowadził ustawodawstwo antymonopolowe (1914), wolność strajku i zrzeszania się, walczył z korupcją. Przyp. tłum. na podstawie http://wiem.onet.pl/
5. Franklin Delano Roosevelt (1882 - 1945). Działacz Partii Demokratycznej, w latach 1933-1945 czterokrotnie wybierany na prezydenta USA. Twórca programu reform społecznych (m.in. wprowadzenia ubezpieczeń dla bezrobotnych, rent, płac minimalnych) i ekonomicznych, opartych na zasadzie interwencjonizmu państwowego (New Deal). Przyp. tłum. na podstawie http://wiem.onet.pl/
6. Carmine DeSapio miał wątpliwy zaszczyt bycia pierwszym włoskiego pochodzenia szefem Tammany Hall, nowojorskiej machiny politycznej. Więcej informacji na temat DeSapio i politycznych rozgrywek w Nowym Jorku po II wojnie światowej można znaleźć w "Spinning the Niger: Carmine DeSapio end the End of the Tammany Era", "New York Affairs" (1975):3:1.
7. US Air National Guard - Lotnictwo Gwardii Narodowej Stanów Zjednoczonych - przyp. tłum.
8. Chess, inny uczestnik Columbia Science Honors Program, opisuje protesty jako "krzyki w tle". "Wszystkich nas interesowała polityka, ale najważniejszy był SHP. Nigdy nie opuszczaliśmy zajęć dla demonstracji."
9. "Rób miłość nie wojnę" - podaję wersję angielską i to niezgrabne tłumaczenie, gdyż takie właśnie transparenty widywałem również w Polsce - przyp. tłum.
10. Egzamin Putnama - William Lowell Putnam Mathematical Competition - jest co roku organizowany przez MAA (Mathematical Association of America) dla studentów wydziałów matematycznych uczelni amerykańskich i kanadyjskich. Upamiętnia Williama Lowella Putnama, który od roku 1927 propagował ideę zorganizowanego naukowego współzawodnictwa młodzieży. Egzaminy Putnama odbywają się od roku 1938. Więcej informacji można znaleźć np. pod adresem http://math.scu.edu/putnam/index.html - przyp. tłum.
11. Yin i yang (jin-jang, in-jang) to wg tradycji chińskiej podstawowe pierwiastki-siły tworzące rzeczywistość, decydujące o jej trwaniu i nieustannych przemianach. Zawsze w parze, choć w różnych proporcjach - są swoim dokładnym przeciwieństwem, ale równocześnie jedno zawiera w sobie cząstkę drugiego, co decyduje o ich nierozdzielności - przyp. tłum.
12. Projekt MAC (Multi Access Computer - komputer wielodostępowy) realizowany przez wiele lat w MIT, począwszy od roku 1962 (plany wstępne opracowano o rok wcześniej), ściągnął do Cambridge około 400 najlepszych specjalistów. Celem było stworzenie komputera, z którego mogłoby korzystać jednocześnie wiele osób, co pozwalałoby na uniknięcie opóźnień wynikających z oczekiwania przy stosowaniu procesu wsadowego, w którym każdy po kolei uruchamiał swój program, otrzymując wyniki w tej samej kolejności. Rezultatem prac prowadzonych w ramach tego projektu jest między innymi podział czasu procesora. Te rzeczy, tak dziś powszechne i oczywiste, kosztowały masę czasu, wysiłku i pieniędzy. Budżet projektu MAC w roku początkowym wynosił 2 mln dolarów, w najbardziej kosztownym roku 1969 - 4,3 mln dolarów, po czym spadł do około 3 mln dolarów rocznie. Opracowałem na podstawie kilku rozproszonych źródeł internetowych, więc nie podaję jednego adresu WWW. Zainteresowani mogą znaleźć więcej informacji za pomocą wyszukiwarki - przyp. tłum.
13. Lisp - język programowania wysokiego poziomu wykorzystywany do badań nad sztuczną inteligencją. Choć należy do najstarszych języków programowania, nadal jest używany - przyp. tłum.
14. To z pozoru proste zagadnienie dotyczy fundamentalnej różnicy między ludźmi i komputerami: ludzie przez gromadzenie doświadczeń powiększają swą umiejętność rozumienia świata, czego komputery nie potrafią. Dlatego proste układanie klocków, z czym dziecko radzi sobie dzięki intuicji, jest dla komputerów bardzo trudnym problemem - przyp. tłum.
15. Patrz Steven Levy, Hackers (Penguin USA - 1984), str. 144.

    Levy poświęca około 5 stron na opis zafascynowania Gospera grą LIFE, opartym na matematycznych podstawach programie stworzonym przez brytyjskiego matematyka Johna Conwaya. Szczerze polecam tę książkę jako lekturę uzupełniającą lub wstępną.

16. Przeczy temu Gerald Sussman, członek kadry naukowej MIT i były haker z AI Lab. Według niego, hakerzy nigdy nie włamywali się do pomieszczeń z terminalami.
17. Przepraszam za skrótowe omówienie powstania ITS, systemu, który niektórzy hakerzy do dziś uważają za wcielenie hakerskiego etosu. Więcej informacji na temat politycznego znaczenia tego programu można znaleźć w: Simson Garfinkel, "Architects of the Information Society: Thirty Five Years of the Laboratory for Computer Science at MIT" (MIT Press, 1999).
18. Patrz: Richard Stallman "RMS lecture at KTH (Szwecja)", (30 października 1986): http://www.gnu.org/philosophy/stallman-kth.html.
19. W czasie, gdy ta książka była w ostatniej fazie przygotowania do druku, otrzymałem od Stallmana e-mail, w którym wyjaśniał, że to campus Harvardu wzbudził jego zainteresowanie polityką. "W czasie mojego pierwszego roku w Harvardzie na zajęciach z historii Chin przeczytałem historię pierwszej rewolty przeciw cesarzowi z dynastii Tsin" - pisze. "Nie było to wiarygodne źródło historyczne, ale historia bardzo mnie poruszyła".
20. Patrz: Richard Stallman (1986).
21. Laboratorium Nauk Komputerowych MIT - przyp. tłum.
22. Patrz: Steven Levy, Hackers Penguin USA 1984, str. 417. Nieco zmodyfikowałem ten cytat, a Levy również podał jedynie fragment, aby jaśniej pokazać, w jaki sposób Stallman ujawnił pozorność bezpieczeństwa ochrony za pomocą haseł. Levy zamiast konkretnego hasła podaje symbole.
23. Patrz Steven Levy, Hackers Penguin USA 1984, str. 417.
24. Patrz pierwszy przypis w tym rozdziale - przyp. tłum.
25. Lord John Emerich Edward Dalberg Acton (1834 - 1902), brytyjski historyk, myśliciel polityczny i eseista. Jeden z założycieli The English Historical Review, od 1895 profesor historii nowożytnej uniwersytetu w Cambridge. Reprezentant liberalnego kierunku w katolicyzmie angielskim, oponującego przeciwko doktrynie o nieomylności papieża w sprawach wiary i moralności. Krytykował rasizm, nacjonalizm i socjalizm. Zagrożeń dla wolności człowieka dopatrywał się w wypaczeniach systemu demokratycznego i centralizacji władzy państwowej. Według encyklopedii internetowej http://wiem.onet.pl/ - przyp. tłum.